“กัญชา ยาดี หรือผีร้าย” ข้อถกเถียงที่เกิดขึ้นตามประโยคดังกล่าว เป็นปัญหาที่สังคมไทยกำลังเผชิญอันเนื่องมาจากการที่มีประกาศกระทรวงสาธารณสุข เรื่อง ระบุชื่อยาเสพติดให้โทษประเภทที่ 5 พ.ศ. 2565 ซึ่งอาศัยอำนาจตามความในมาตรา 29 วรรคสอง แห่งประมวลกฎหมายยาเสพติด และมีผลใช้บังคับไปเมื่อวันที่ 9 มิถุนายน พ.ศ. 2565 ทำให้เกิดปัญหาสุญญากาศในการบังคับใช้กฎหมายที่ปัจจุบันยังไม่มีมาตรการทางกฎหมายมาควบคุมการใช้กัญชาอย่างชัดเจน คำถามคือ แล้วกัญชา คือ “ยาดี” หรือ “ผีร้าย” กันแน่สำหรับสถานการณ์ที่เกิดขึ้นกับประเทศไทย ณ ช่วงเวลานี้

กัญชา มีชื่อทางวิทยาศาสตร์ว่า Cannabis sativa L. เป็นพืชล้มลุกที่ให้สารเคมีสำคัญหลัก 2 ตัว คือ Tetrahydrocannabinol (THC) และ Cannabidiol (CBD) ที่ถูกนำมาใช้ในทางการแพทย์ โดยสารออกฤทธิ์ที่สำคัญจะอยู่ในยางของต้น ซึ่งปริมาณของสารก็ขึ้นอยู่กับสายพันธุ์และภูมิประเทศที่ปลูก มีการค้นพบว่าการใช้กัญชาของมนุษยชาติมีมาตั้งแต่ยุคหินใหม่ (Neolithic Period)[1] และปรากฏในศาสตร์การแพทย์หลายแขนง ไม่ว่าจะเป็นการแพทย์แผนจีน ที่พบการใช้เมล็ดกัญชาเพื่อบำบัดอาการท้องผูกแบบอุจจาระแข็ง การแพทย์อายุรเวทของอินเดีย ที่ใช้รักษาโรคที่เกี่ยวกับทางเดินอาหาร นอนไม่หลับ และท้องร่วงเฉียบพลัน การใช้เพื่อการแก้ปวดพบในชาวอียิปต์ โรมัน และชาติพันธุ์อื่น ๆ เช่น กรีก ฝรั่งเศส และอาหรับ[2] สำหรับสรรพคุณของกัญชาในศาสตร์การแพทย์แผนไทย กัญชามีรสเมาเบื่อ ซึ่งแม้จะมีสรรพคุณทำให้เจริญอาหาร นอนหลับ แต่ถ้าใช้จำนวนมากหรือมีอาการแพ้จะทำให้เกิดอาการประสาทหลอน หวาดกลัว ซึ่งก็สอดคล้องไปกับอดีตที่สาร THC ในกัญชาเคยจัดอยู่ในกลุ่มวัตถุที่ออกฤทธิ์ต่อจิตและประสาทในประเภท 1 ตามพระราชบัญญัติวัตถุออกฤทธิ์ต่อจิตและประสาท พ.ศ. 2518[3] แต่ปัจจุบันถูกยกเลิกไปโดยประมวลกฎหมายยาเสพติด พ.ศ. 2564 โดยพื้นฐานการใช้กัญชาทางการแพทย์จะอยู่บนหลัก 4 ประการ คือ ประการที่ 1 ความมีประสิทธิผล (effectiveness) ที่ผลการใช้กัญชาต้องมีข้อดีมากกว่าความเสี่ยง ประการที่ 2 ความปลอดภัย (safety) ในการเกิดอันตรายต่ำเมื่อใช้รักษา ตลอดจนจากการปลอมปนหรือปนเปื้อน ซึ่งข้อควรระวังในการเลือกใช้กัญชา คือ การตรวจสอบคุณภาพของกัญชา เพราะกัญชาสามารถดูดซับโลหะหนักจากดินได้อย่างรวดเร็ว ประการที่ 3 ความเป็นธรรม (equity) ที่ผู้ป่วยทุกคนสามารถเข้าถึงได้อย่างเท่าเทียม ไม่เอื้อประโยชน์ต่อผู้ใด และประการที่ 4 สามารถตรวจสอบได้ (accountability) ซึ่งการใช้กัญชาทางการแพทย์ของประเทศไทย อาจแยกได้เป็น 3 กลุ่ม คือ กลุ่มยาแผนปัจจุบันที่มุ่งเน้นที่การใช้สาร THC และ CBD หรือการใช้ร่วมกันของทั้ง 2 สาร กลุ่มยาที่พัฒนามาจากสมุนไพร ซึ่งในที่นี้คือ น้ำมันกัญชา และกลุ่มยาแผนไทย ซึ่งจะแยกเป็น ยา 11 ตำรับ[4] ยาหมอพื้นบ้าน และเครื่องยากลาง[5]

ก่อนที่จะกล่าวถึงความสัมพันธ์ระหว่าง กัญชากับงานสาธารณสุข (Public Health) ต้องทำความเข้าใจรากของความหมายของคำว่า “สาธารณสุข” ซึ่งเป็นการสนธิคำว่า “สาธารณะ” กับ “สุข” เข้าด้วยกัน โดยคำว่า “สุข” ในที่นี้ สื่อถึงความหมายของคำว่า “สุขภาพ” หรือถ้ากล่าวแบบความหมายโดยตรงของคำ คือ สุขภาพของมวลชนหรือประชาชน จึงอาจกล่าวได้ว่า ความหมายในเชิงนิรุกติศาสตร์ของคำว่า “สาธารณสุข” กว้างกว่า การรักษาความเจ็บป่วยของปัจเจกบุคคล ถ้าจะกล่าวถึงพุทธวจนะที่สะท้อนงานสาธารณสุขได้ดีที่สุด คือ “อโรคยา ปรมาลาภา” ความไม่มีโรคเป็นลาภอันประเสริฐ เพราะเป้าหมายของงานสาธารณสุข คือ “สุขภาพ” ของประชาชนที่มีความสมบูรณ์พร้อมในทุกมิติ ไม่ใช่เพียงแค่ปราศจากความเจ็บป่วยเท่านั้น จึงอาจกล่าวได้ว่าปัญหาสังคมก็เป็นส่วนหนึ่งของบริบทงานสาธารณสุขที่ต้องทำให้ประชาชนไม่เจ็บป่วยโดยวิเคราะห์ถึงปัจจัยกำหนดสุขภาพ (Health Determinants)[6] เพื่อแก้ปัญหาสุขภาพของประชาชน

ในภาวะปกติของร่างกายมนุษย์ที่ไม่เจ็บป่วยคือการที่ร่างกายมีความสมดุล ซึ่งมีคำอธิบายทั้งในศาสตร์การแพทย์แขนงต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นการแพทย์วิทยาศาสตร์ที่เรียกว่าภาวะธำรงดุล (Homeostasis) ที่ปรากฏในวิชาสรีรวิทยา (Physiology)[7] หรือการแพทย์ทางเลือกแขนงต่าง ๆ เช่น ภาวะความสมดุลของหยินหยางในศาสตร์การแพทย์แผนจีน หรือการดำรงภาวะไตรโทษะ (Tri Dosha) ของการแพทย์แผนไทยและการแพทย์อายุรเวทของอินเดีย ซึ่งการสร้างความสมดุลของร่างกายจะเกิดจากพฤติกรรมการใช้ชีวิตที่เรียกว่า “มัชฌิมาปฏิปทา” หรือทางสายกลาง ที่อยู่บนพื้นฐานของความพอดีไม่มากไป ไม่น้อยไป ซึ่งถ้าพิจารณาว่ากัญชา คือ “ยาดี” ก็ควรใช้ให้ถูกวัตถุประสงค์ คือ เพื่อการรักษาโรค หรือบำบัดภาวะที่ร่างกายเจ็บป่วยเสียสมดุล ไม่ใช่ใช้กัญชาอย่างพร่ำเพรื่อ ความน่ากังวลของปัญหากัญชากับงานสาธารณสุขของประเทศไทย ณ ช่วงเวลาสุญญากาศทางกฎหมายนี้ ที่อาจเป็น “ผีร้าย” คือ การใช้กัญชานอกเหนือจากวัตถุประสงค์ทางการแพทย์หรือการรักษาโรค โดยเฉพาะการใช้เพื่อสันทนาการ ซึ่งอาจทำให้เกิดปัญหาต่าง ๆ เช่น การเสพเกินขนาดจนเสี่ยงต่อการเจ็บป่วยหรือเสียชีวิต อุบัติเหตุที่อาจเกิดขึ้นจากอาการมึนเมา การเสพติด การหลอนจนขาดสติและอาจนำไปสู่ปัญหาสุขภาพจิตตลอดจนโรคทางจิตเวชที่อาจเกิดขึ้นในอนาคต แม้จะมีหลายประเทศที่มีการใช้กัญชาเพื่อสันทนาการก็ตาม แต่ต้องไม่ลืมพิจารณาว่าบริบทการบังคับใช้กฎหมายของประเทศเหล่านั้นเคร่งครัดกว่าของประเทศไทยหรือไม่ การออกแบบระบบกฎหมายที่เอื้อต่อการควบคุมกำกับการใช้กัญชาดีกว่าประเทศไทยหรือไม่ และประเทศไทยเราพร้อมมากน้อยเพียงใดกับการใช้กัญชาที่นอกเหนือจากวัตถุประสงค์เพื่อการแพทย์ ในขณะที่ปรากฏข้อเท็จจริงปัญหาต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นกับประเทศไทย ณ ช่วงเวลาสุญญากาศทางกฎหมายนี้ คือ ปัญหาการเข้าถึงกัญชาของเด็กและเยาวชนที่พบการเสพและขายในสถานศึกษา จนหน่วยงานที่เกี่ยวข้องดูแลกำกับสถาบันการศึกษาต้องออกมาตรการเฝ้าระวังและห้ามการใช้กัญชา[8] ตลอดจนประชาชนทั่วไปที่ใช้กัญชาอย่างผิดวิธีในการนำมาบริโภคจนทำให้เกิดการเจ็บป่วย[9] ที่สำคัญปัญหาการใช้กัญชาร่วมกับสารเสพติดอื่น ๆ เช่น การใช้กัญชาร่วมกับยาสูบหรือบุหรี่ ซึ่งมีงานวิจัยรองรับว่าทำให้การบำบัดเพื่อเลิกเสพกัญชาและยาสูบมีความยากขึ้น[10] ที่สำคัญอาจนำไปสู่ปัญหาการใช้ยาสูบเพิ่มมากขึ้นตามไปด้วย เพราะกัญชาวิธีการเสพที่นิยมใช้กัน คือ การสูบเอาควันเหมือนกับบุหรี่ หรือแม้แต่การใช้น้ำมันกัญชาเพื่อสูบกับอุปกรณ์บุหรี่ไฟฟ้า ก็เสี่ยงต่อการเกิดอาการปอดอักเสบจนเสียชีวิตได้ ดังที่เคยปรากฏตัวอย่างในสหรัฐอเมริกา[11] ซึ่งจากที่กล่าวล้วนเป็นปัญหาสาธารณสุขที่เกิดขึ้นทั้งสิ้นจากการใช้กัญชาที่ผิดวิธีและผิดวัตถุประสงค์ทั้งสิ้น

ดังนั้น ณ ช่วงเวลานี้ของประเทศไทยก่อนที่จะมีกฎหมายกัญชาเป็นการเฉพาะมาควบคุม กำกับการใช้ กัญชาควรถูกใช้เพื่อวัตถุประสงค์ทางการแพทย์เท่านั้น ไม่ใช่เพื่อการสันทนาการหรือเพื่อการใช้ร่วมกับสารเสพติดอื่น ๆ เช่น ยาสูบหรือบุหรี่ ตลอดจนการใช้น้ำมันกัญชากับบุหรี่ไฟฟ้า ซึ่งล้วนก่อให้เกิดปัญหาสุขภาพและปัญหาสาธารณสุขของประเทศไทยที่อาจจะเกิดขึ้นตามมาในอนาคต ตราบใดที่ประเทศไทยยังคงมีภาวะสุญญากาศทางกฎหมายในการควบคุมการใช้กัญชาในช่วงเวลาแบบนี้