โดย อาจารย์วริษา องสุพันธ์กุล *

นับตั้งแต่ปลายศตวรรษที่ 20 เป็นต้นมา “ความเท่าเทียมระหว่างเพศ” (Gender Equality) ถูกให้ความสำคัญในฐานะที่เป็นเป้าหมายและเป็นวาระในระดับสากลและในระดับประเทศ อันเป็นผลมาจากขบวนการเคลื่อนไหวเพื่อเรียกร้องให้ผู้หญิงได้รับการคุ้มครองสิทธิมนุษยชนด้านต่าง ๆ เทียบเท่ากับผู้ชาย และเพื่อทำให้สังคมตระหนักถึงการเลือกปฏิบัติและความยากลำบากที่ผู้หญิงทั่วโลกประสบ ความพยายามดังกล่าวปรากฏเป็นรูปธรรมในเอกสาร กฎหมาย และนโยบายระหว่างประเทศ เช่น อนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบ (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women – CEDAW) และปฏิญญาและแผนปฏิบัติการกรุงปักกิ่ง (Beijing Declaration and Platform for Action – BDPFA) รวมถึงเป็นหนึ่งในเป้าหมายการพัฒนาแห่งสหัสวรรษ (Millennium Development Goals: MDGs) และเป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืน (Sustainable Development Goals: SDGs)

วิธีการหรือยุทธศาสตร์ที่ใช้เพื่อบรรลุเป้าหมายความเท่าเทียมระหว่างเพศนั้นถูกเรียกว่า
“การบูรณาการประเด็นเพศภาวะเข้าสู่กระแสหลัก” (Gender Mainstreaming) ซึ่งคณะมนตรีเศรษฐกิจและสังคมแห่งสหประชาชาตินิยามว่า

“การบูรณาการมุมมองเพศภาวะเข้าสู่กระแสหลักคือกระบวนการการประเมินผลลัพธ์ของแผนปฏิบัติการ กฎหมาย โครงการ นโยบายในทุก ๆ ด้าน และทุก ๆ ระดับที่จะมีต่อผู้หญิงและผู้ชาย มันเป็นกลยุทธ์ที่จะทำให้ความเกี่ยวข้องและประสบการณ์ของทั้งผู้หญิงและผู้ชายเข้ามาเป็นมิติที่สำคัญของการออกแบบ การลงมือปฏิบัติ การกำกับ และการประเมินนโยบายและโครงการต่าง ๆ ทั้งในด้านการเมือง เศรษฐกิจ และสังคม เพื่อให้ผู้หญิงและผู้ชายต่างได้รับประโยชน์อย่างเท่าเทียมกันและเพื่อป้องกันไม่ให้เกิดความเหลื่อมล้ำ โดยมีเป้าหมายสูงสุดคือการบรรลุความเท่าเทียมระหว่างเพศ”[1]

การที่แต่ละประเทศรับเอายุทธศาสตร์ดังกล่าวไปดำเนินการย่อมส่งผลเป็นการกระตุ้นให้หน่วยงานต่าง ๆ ทั้งภาครัฐ ภาคเอกชน ภาคประชาสังคม รวมถึงองค์การระหว่างประเทศเกิดการตื่นตัวที่จะคำนึงถึงเรื่องความเท่าเทียมระหว่างเพศในการดำเนินงาน แม้ว่าหน่วยงานนั้นจะไม่ได้มีภารกิจที่เกี่ยวข้องกับประเด็นเรื่องเพศโดยตรงก็ตาม ยุทธศาสตร์ Gender Mainstreaming จึงเป็นแนวคิดที่ก้าวหน้าและมุ่งก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงอย่างถึงรากถึงโคน ดังที่ Barbara Unmüßig ประธานมูลนิธิไฮน์ริค เบิลล์ วิเคราะห์ว่า Gender Mainstreaming จะช่วยกำจัดมายาคติเรื่อง “ความเป็นกลางทางเพศ” (Gender Neutrality) ซึ่งไม่มีอยู่จริงเนื่องจากทุกการตัดสินใจทางการเมือง เศรษฐกิจ หรือธุรกิจล้วนส่งผลต่อเพศต่าง ๆ รวมถึงความสัมพันธ์ระหว่างเพศต่าง ๆ ด้วย จึงไม่มีภาคส่วนใด ไม่ว่าจะเป็นนโยบายด้านการเงิน ด้านการต่างประเทศด้านความมั่นคง ด้านตลาดแรงงาน หรือด้านการดูแลสุขภาพที่จะหลุดรอดไปจากการวิเคราะห์ผ่านมิติเรื่องเพศสถานะได้[2]

อย่างไรก็ตาม การที่ความเท่าเทียมระหว่างเพศถูกยกให้เป็นเป้าหมายของกระแสหลักนั้นก่อให้เกิดประเด็นคำถามที่ชวนคิดว่า แต่ละหน่วยงานหรือปัจเจกบุคคลที่ทำงานตามยุทธศาสตร์ Gender Mainstreaming นั้นมีความเข้าใจเรื่องความเท่าเทียมระหว่างเพศอย่างไร ความเข้าใจดังกล่าวมีขอบเขตและเนื้อหาเหมือนหรือต่างกันแค่ไหนและเป็นไปในทิศทางเดียวกันหรือไม่ ผู้เขียนเห็นว่า วาทกรรม “ความเท่าเทียมระหว่างเพศ” มีลักษณะเป็นพลวัตร กล่าวคือ มีการช่วงชิงพื้นที่ที่จะให้คำนิยามหรือกำหนดขอบเขตและเนื้อหาที่แตกต่างกันไปตามแต่ละบริบท ช่วงเวลา และสถานที่ บทความนี้จึงมุ่งที่จะสำรวจภูมิทัศน์ของเป้าหมาย “ความเท่าเทียมระหว่างเพศ” โดยแบ่งประเด็นปัญหาออกเป็น 2 ประเด็น ดังนี้

นิยามอย่างเป็นทางการของ Gender Mainstreaming ที่ได้กล่าวไปแล้วตลอดจนเป้าหมายและตัวชี้วัดของ “Goal 5 Gender Equality” ใน SDGs นั้นมุ่งเน้นแต่เฉพาะการขจัดการเลือกปฏิบัติที่ผู้หญิงและเด็กผู้หญิงได้ประสบอันเนื่องมาจากเพศ/เพศสถานะของตน (sex/gender) ในขณะที่ประสบการณ์การถูกเลือกปฏิบัติของกลุ่มคนที่มีความหลากหลายทางเพศได้ประสบอันเกิดจากการที่อัตลักษณ์ทางเพศวิถีทางเพศ การแสดงออกทางเพศ หรือเพศสรีระของพวกเขาไม่สอดคล้องกับบรรทัดฐานของสังคมหรือที่คนส่วนใหญ่คาดหวังนั้นกลับไม่ปรากฏอยู่ในนโยบายเหล่านั้น การเพิกเฉยดังกล่าวทำให้เกิดคำถามน่าคิดว่าบรรดาผู้ร่างและผู้เจรจาวาระระดับสากลเช่น SDGs นี้ตัดสินใจอย่างไรว่า “เพศ” ใดบ้างที่มีคุณค่าพอที่จะได้รับการคุ้มครองในสายตาของกฎหมายหรือนโยบายเพื่อการพัฒนาระหว่างประเทศ การที่คำว่า “เพศ”ในเป้าหมาย “ความเท่าเทียมระหว่างเพศ” ถูกตีความอย่างแคบนั้นมักเกิดจากข้อจำกัดในการเจรจาและประนีประนอมเพื่อหาฉันทามติในการบรรจุถ้อยคำในวาระระดับระหว่างประเทศซึ่งยังมีบางรัฐที่ไม่ยอมรับสิทธิมนุษยชนของกลุ่มคนที่มีความหลากหลายทางเพศอยู่[1] ทั้งนี้ นอกเหนือจากเอกสารที่เป็นทางการแล้ว แต่ละรัฐและแต่ละหน่วยงานก็สามารถกำหนดขอบเขตเป้าหมายดังกล่าวให้รวมถึงความหลากหลายทางเพศด้วย

ผู้เขียนเห็นว่าการมุ่งขจัดการเลือกปฏิบัติบนฐานของเหตุใดเหตุหนึ่งโดยละเลยข้อเท็จจริงว่าบุคคลแต่ละคนมีอัตลักษณ์ที่หลากหลายเป็นการสร้างสมมุติฐานว่าสมาชิกในกลุ่มนั้น ๆ เหมือนกันทั้งหมด กล่าวคือ หากกล่าวถึงผู้หญิงหรือเด็กผู้หญิงซึ่งกฎหมายและนโยบายเพื่อความเท่าเทียมระหว่างเพศมุ่งแก้ไขความเหลื่อมล้ำนั้น เราก็อาจนึกถึงผู้หญิงในฐานะเป็นกลุ่มก้อนทางสังคมที่มีลักษณะเหมือนกัน โดยไม่ได้คำนึงว่าบุคคลที่มีเพศสรีระเป็นหญิงแต่ละคนต่างก็มีอัตลักษณ์ทางเพศ เพศวิถี ชาติพันธุ์ อายุ อาจนับถือศาสนาและไม่นับถือศาสนา อาจมีความพิการในช่วงหนึ่งของชีวิตหรือตลอดชีวิต และลักษณะอื่น ๆ เฉพาะตน ดังนั้น ลักษณะบางอย่างอาจทำให้เกิดอภิสิทธิ์บางประการ ในขณะที่ลักษณะอื่นในบุคคลคนเดียวกันอาจส่งผลให้เกิด
ข้อเสียเปรียบ นอกจากนี้ ความเสียเปรียบที่บุคคลได้ประสบก็ยังได้รับอิทธิพลอย่างมากจากสถานการณ์และบริบท เช่น ภูมิหลังทางการศึกษา หรือสถานะทางเศรษฐกิจและสังคมย่อมส่งผลให้ประสบการณ์การถูกเลือกปฏิบัติของผู้หญิงแต่ละคนมีความแตกต่างกัน ทั้งนี้ การถูกเลือกปฏิบัติอันเกิดจากหลายลักษณะพร้อมกันและสัมพันธ์กันเช่นนี้เรียกว่าเป็นการเลือกปฏิบัติที่มีลักษณะ “สภาวะทับซ้อน” (Intersectionality)[2]

ผู้เขียนเห็นว่ายุทธศาสตร์ Gender Mainstreaming ซึ่งถูกนิยามตั้งแต่ศตวรรษที่แล้วสมควรที่จะถูกทบทวนให้สอดคล้องกับพลวัตรของสังคมที่เปลี่ยนแปลงไปโดยตีความคำว่า “เพศ” อย่างกว้างให้ครอบคลุมถึงความหลากหลายทางเพศในทุกมิติ และขยายไปถึงการเลือกปฏิบัติที่มีลักษณะอื่นซ้อนทับกับการเลือกปฏิบัติด้วยเหตุแห่งเพศด้วย มิฉะนั้นแล้ว กลุ่มคนที่เสียเปรียบที่สุดย่อมถูกมองข้ามและไม่ได้รับการคุ้มครอง