เป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืน (Sustainable Development Goals (SDGs) ของสหประชาชาตินั้น ครอบคลุมในทุกมิติของการพัฒนา ซึ่งรวมถึงการศึกษาที่มีคุณภาพ (SDG 4) และสันติภาพและความยุติธรรม (SDG 16) บทความนี้จะได้กล่าวถึงเรื่องความสำคัญของ SDGs และบทบาทของมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์และคณะนิติศาสตร์ในเรื่องการศึกษาเพื่อเรียนรู้เรื่องความยุติธรรม ซึ่งเป็นหัวใจสำคัญอย่างยิ่งของการศึกษากฎหมาย

1. เป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืนคืออะไร

   ในปี พ.ศ.2556 (ค.ศ.2013) องค์การสหประชาชาติได้ตระหนักว่าสภาวะโลกร้อนและการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศมิใช่เพียงแค่ข้อมูลตัวเลขและการคาดการณ์ในวารสารวิชาการอีกต่อไป หากแต่เป็นเรื่องที่เกิดขึ้นจริง[1] 193 ประเทศทั่วโลก รวมทั้งประเทศไทย จึงได้ตกลงที่จะดำเนินการแก้ปัญหาดังกล่าวจนเกิดเป็น “เป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืน (Sustainable Development Goals - SDGs)” โดยเริ่มดำเนินการตั้งแต่เดือนมกราคม พ.ศ.2558 (ค.ศ.2015) เป็นต้นมา

     สิ่งที่ผู้เขียนเห็นว่าสำคัญที่สุดในการตกลงร่วมกันของนานาชาติในครั้งนี้คือ การลดการปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ ที่เป็นสาเหตุโดยตรงของการเกิดสภาวะโลกร้อนและการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ซึ่งในปี พ.ศ.2556 นั้น อุณหภูมิเฉลี่ยของโลกร้อนขึ้นประมาณ 0.8 องศาเซลเซียส องค์การสหประชาชาติคาดหมายว่าถ้าโลกไม่ร้อนเกินไปกว่า 2 องศาเซลเซียส การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศจะไม่รุนแรงเกินไป และมนุษย์ยังพอที่จะแก้ไขปัญหาได้ทัน ทั้งนี้ องค์การสหประชาชาติคาดการณ์ว่าโลกจะร้อนเพิ่มขึ้นถึง 2 องศาเซลเซียส ในปี พ.ศ.2593 (ค.ศ.2050)

     อย่างไรก็ตาม ปรากฏว่าในปี พ.ศ.2561 (ค.ศ.2018) เมื่อโลกร้อนขึ้นถึง 1 องศาเซลเซียส ภัยธรรมชาติและการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศที่เกิดจากสภาวะโลกร้อนกลับมีความรุนแรงเกินกว่าที่คาดหมายไว้มากจนบรรดานักวิชาการและสื่อมวลชนถึงกับเปลี่ยนคำเรียกจาก “การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (Climate Change)” เป็น “วิกฤตการณ์สภาพภูมิอากาศ (Climate Crisis)” องค์การสหประชาชาติจึงเห็นว่าจุดที่อุณหภูมิของโลกจะร้อนขึ้นจนแก้ไขไม่ได้นั้น ไม่ใช่ 2 องศาเซลเซียส แต่อาจจะเป็นเพียงแค่ 1.5 องศาเซลเซียสเท่านั้นโดยที่คาดการณ์กันว่าเวลาโลกจะร้อนขึ้นถึง 1.5 องศาเซลเซียสจะมาถึงในปี พ.ศ.2573 (ค.ศ.2030)[2]องค์การสหประชาชาติจึงปรับแผนจากเดิมที่กำหนดว่าอุณหภูมิเฉลี่ยของโลกจะต้องเพิ่มขึ้นไม่เกิน 2 องศาเซลเซียส ให้เป็นไม่เกิน 1.5 องศาเซลเซียส โดยกำหนดให้ระยะเวลานับถอยหลัง 10 ปีก่อนถึง พ.ศ.2573 เป็น “ทศวรรษแห่งการลงมือทำ (Decade of Action)” เพื่อดำเนินการเรื่องเป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืนให้บรรลุผลได้อย่างแท้จริง

     เป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืนมีทั้งหมด 17 ข้อ ซึ่งไม่ได้มีแต่เรื่องสิ่งแวดล้อมและการแก้ปัญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศเท่านั้น แต่ครอบคลุมในทุกมิติที่มนุษย์จำเป็นต้องคำนึงถึงในการพัฒนาเพื่ออนาคตที่ยั่งยืนสำหรับทุกคน ทั้งในเรื่องการขจัดความยากจน การแก้ปัญหาความเหลื่อมล้ำ รวมถึงสันติภาพและความยุติธรรม[3] ซึ่งเป็นวาระของ “แผนการแห่งการลงมือทำเพื่อผู้คน โลก และความเจริญรุ่งเรือง”[4] โดยเป็นมิติด้านเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อมที่รวมกันอยู่โดยไม่แยกส่วนกัน ซึ่งผู้เขียนเห็นว่าการที่มี SDG 16 “เรื่องสันติภาพและความยุติธรรม” และ SDG 17 ซึ่งเป็นข้อสุดท้ายคือ “ความร่วมมือกันในการบรรลุเป้าหมาย” ทำให้เป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืนนี้มีมิติในทางการเมืองรวมอยู่ด้วย

2. การดำเนินการเรื่องเป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืนและการศึกษาที่มีคุณภาพของมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

     มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ได้นำเป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืน หรือ SDGs มาเป็นเป้าหมายของมหาวิทยาลัยตั้งแต่ปี พ.ศ.2558 โดยเฉพาะอย่างยิ่งได้มีการดำเนินการอย่างจริงจังในเรื่องการใช้พลังงานแสงอาทิตย์ (SDG 7) การลงมือทำเพื่อแก้ปัญหาสภาพภูมิอากาศ (SDG 13) การลดและเลิกการใช้พลาสติกครั้งเดียวทิ้ง (SDG 12) สุขภาพและการมีชีวิตที่ดี (SDG 3) และในปี พ.ศ.2561 คณะกรรมการบริหารมหาวิทยาลัย (กบม.) ได้เห็นชอบให้คณะต่าง ๆ ทุกคณะมีเป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืนอย่างน้อย 1 ข้อ โดยมีเป้าหมายร่วมกันคือการศึกษาที่มีคุณภาพ (SDG 4)

     ความหมายของ “การศึกษาที่มีคุณภาพ” คือ การมุ่งที่จะประกันการศึกษาที่คำนึงถึงทุกคนและมีคุณภาพอย่างเป็นธรรม และส่งเสริมโอกาสในการเรียนรู้ตลอดชีวิตแก่ทุกคน[5] ซึ่งมีข้อย่อยที่ 4.5 คือ ขจัดการเลือกปฏิบัติทั้งปวงในการศึกษา (Eliminate All Discrimination in Education) และ 4.7 คือการศึกษาเพื่อการพัฒนาอย่างยั่งยืนและการเป็นพลเมืองโลก (Education for Sustainable Development and Global Citizenship) ซึ่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ทำได้โดดเด่นจนเป็นตัวอย่างให้กับมหาวิทยาลัยอื่น ๆ โดยเป้าหมาย SDG 4.5 เรื่องการขจัดการเลือกปฏิบัติทั้งปวงในการศึกษา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์มีโครงการต่าง ๆ ในการรับผู้ด้อยโอกาสเข้าศึกษา โดยเฉพาะอย่างยิ่งโครงการนักเรียนเรียนดีในชนบท โครงการนักเรียนเรียนดีในเขตเมือง และโครงการนักศึกษาพิการ และมีการจัดตั้งศูนย์บริการนักศึกษาพิการ (Disabled Student Center) ขึ้นมาเพื่อขจัดอุปสรรคต่าง ๆ ที่เป็นเหตุให้ผู้พิการไม่สามารถเข้าถึงชั้นเรียนและเนื้อหาของการเรียนได้ ซึ่งการจัดตั้งดังกล่าวประสบความสำเร็จเป็นอย่างดียิ่ง ถึงขนาดสามารถทำให้นักศึกษาผู้พิการมีอัตราการศึกษาจนจบและมีงานทำสูงกว่านักศึกษาปกติเลยทีเดียว

     สำหรับ SDG 4.7 คือการศึกษาเพื่อการพัฒนาอย่างยั่งยืนและการเป็นพลเมืองโลกนั้น มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ได้มีวิชา “พลเมืองกับความรับผิดชอบต่อสังคม” หรือที่รู้จักกันในชื่อว่าวิชา TU 100 ตามชื่อรหัสวิชา มาตั้งแต่ปี พ.ศ.2553 โดยอยู่ในหมวดวิชาศึกษาทั่วไป (General Education) ที่นักศึกษาทุกคณะต้องเรียน เพื่อให้นักศึกษาได้เรียนรู้เรื่องของการเป็นพลเมืองที่มีเสรีภาพควบคู่กับความรับผิดชอบ โดยมุ่งเรียนรู้จากปัญหาที่เกิดขึ้นจริงและด้วยการลงมือทำ เป้าหมายมิใช่เพียงการเรียนรู้ให้เป็นพลเมืองของประเทศไทยแต่เรียนรู้ให้เป็นพลเมืองโลก (Global Citizen) ด้วย โดยในปี พ.ศ.2558 เป็นต้นมาได้มีเรื่องการพัฒนาอย่างยั่งยืน และ SDGs เป็นส่วนสำคัญของการเรียนวิชานี้ด้วย และตั้งแต่ปี พ.ศ.2560 เป็นต้นมาได้ปรับเปลี่ยนชื่อวิชาเป็น “การลงมือทำของพลเมือง” (Civic Engagement) เพี่อมุ่งเน้นในเรื่องการลงมือทำให้มากยิ่งกว่าเดิม

3. การศึกษาเพื่อเรียนรู้เรื่องความยุติธรรมของคณะนิติศาสตร์

       เป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืนข้อ 16 มุ่งที่จะส่งเสริมความยุติธรรม สันติภาพ และสังคมที่คำนึงถึงสมาชิกทุกคน[6] ซึ่งเป็นเป้าหมายสำคัญประการหนึ่งในการพัฒนาอย่างยั่งยืนที่เกี่ยวข้องกับการศึกษานิติศาสตร์โดยนอกจากการศึกษากฎหมายในรายวิชาต่าง ๆ ของคณะนิติศาสตร์ที่คณาจารย์ได้สอนหรือสอดแทรก
เรื่องความยุติธรรมแล้ว ตั้งแต่ปี พ.ศ.2553 เป็นต้นมา คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ได้เริ่มใช้วิธีการเรียนการสอนแบบ Clinical Legal Education หรือ pro bono โดยให้ทำโครงงานกฎหมายบริการสังคมในวิชาหลักวิชาชีพนักกฎหมาย ซึ่งเป็นวิชาสำหรับนักศึกษาชั้นปีที่ 4 เพื่อให้เกิดการเรียนรู้เรื่องความยุติธรรม
และการสร้างความยุติธรรมโดยการลงมือปฏิบัติ ซึ่งได้ดำเนินการมาจนถึงขณะนี้เป็นเวลา 10 ปีเต็มแล้ว

     pro bono ในวิชาหลักวิชาชีพนักกฎหมายมีลักษณะเป็นโครงงานกลุ่ม หนึ่งกลุ่มประกอบด้วยนักศึกษาประมาณ 10 คน โดยมีหลักการคือ นักศึกษาเป็นเจ้าของโครงงาน อาจารย์เป็นโค้ช อาจารย์หนึ่งคนจะดูแลโครงงานกฎหมายประมาณ 5 - 6 กลุ่มต่อหนึ่งภาคการศึกษา โดยที่โครงงานกฎหมายจะต้องไม่ใช่แต่เพียงทำรายงานการศึกษา หรือเพียงเผยแพร่ความรู้กฎหมาย หากแต่จะต้องมุ่งแก้ปัญหากฎหมายหรือใช้กฎหมายเป็นเครื่องมือในการแก้ปัญหาให้ประชาชนหรือชุมชนที่ประสบปัญหา โดยให้มีการค้นคว้าทั้งกฎหมายและความรู้อื่น ๆ ที่เกี่ยวข้อง และการประสานงานกับผู้ที่เกี่ยวข้องเพื่อนำไปสู่การแก้ปัญหา ในกระบวนการทั้งหมดนี้ นักศึกษาจะได้เรียนรู้วิธีการแก้ปัญหาโดยใช้กฎหมาย การเรียนรู้วิธีการค้นคว้าหาทั้งข้อกฎหมายและข้อเท็จจริง การแก้ปัญหาความขัดแย้ง การทำงานร่วมกับผู้อื่น การตระหนักว่าความยุติธรรมและสันติภาพเป็นสิ่งที่ต้องไปด้วยกันและเป็นเป้าหมายของกันและกัน และเรียนรู้ “หลักวิชาชีพนักกฎหมาย” ด้วยตนเองจากการลงมือปฏิบัติ พร้อมกันกับการที่ประชาชนหรือชุมชนที่เดือดร้อนได้รับความช่วยเหลือทางกฎหมายด้วย ทั้งนี้ ตลอดระยะเวลา 10 ปีที่ผ่านมามีโครงงานกฎหมายบริการสังคมของนักศึกษาคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ทั้ง 3 หลักสูตร คือ ภาคปกติ ภาคบัณฑิต และศูนย์ลำปาง เป็นจำนวนมากที่สามารถแก้ปัญหาสำเร็จ หรือสามารถนำไปสู่การแก้ปัญหาของหน่วยงานที่เกี่ยวข้องในเวลาต่อมา โครงงานที่โดดเด่น ได้แก่ โครงงาน “ไม่มีใครติดคุกเพราะจน” ที่ทำต่อเนื่องมา 4 ปีแล้ว จนเริ่มเกิดการเปลี่ยนแปลงในเรื่องการใช้เงินในการประกันตัว[7] และการช่วยผู้ต้องขังเป็นจำนวนมากที่ถูกกักขังเพราะไม่มีเงินจ่ายค่าปรับได้ออกมาจากเรือนจำและทำงานบริการสังคมแทนการถูกกักขัง[8] โครงงานช่วยเรื่องสัญชาติสำหรับผู้ไร้สัญชาติ โครงงานที่ช่วยเพิ่มค่าตอบแทนให้กับ รปภ.ของมหาวิทยาลัย โครงงานช่วยเพิ่มค่าตอบแทนให้กับคนงานก่อสร้าง โครงงานช่วยเหลือเรื่องสิทธิต่าง ๆ และโครงงานสิ่งแวดล้อมอีกเป็นจำนวนมาก

ผู้เขียนขอส่งท้ายด้วยคำของ “โครงการพัฒนาแห่งสหประชาชาติ (United Nations Development Program – UNDP)” ที่ระบุไว้ในเว็บไซต์ว่า “เราไม่อาจคาดหวังถึงการพัฒนาอย่างยั่งยืนได้โดยปราศจากสันติภาพ เสถียรภาพ สิทธิมนุษยชน และรัฐบาลที่มีประสิทธิภาพ บนพื้นฐานของหลักการปกครองโดยกฎหมาย”[9] และนี่เองคือสิ่งที่นักศึกษากฎหมายจะต้องเรียนรู้ว่า ไม่มีความยุติธรรม ก็ยากจะมีสันติภาพ แต่จะมุ่งความเป็นธรรม โดยไม่สนใจสันติภาพก็ไม่ได้ เพราะนั่นจะนำมาซึ่งการใช้ความรุนแรง “กฎหมาย” และ “การปกครองโดยกฎหมาย (the Rule of Law)” จึงเป็นเครื่องมือในการบรรลุเป้าหมายทั้ง 2 ประการและจะทำให้การพัฒนาอย่างยั่งยืนซึ่งหมายถึง “อนาคตที่ยั่งยืนสำหรับทุกคน” ประสบความสำเร็จได้ในที่สุด