โดย ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.นงลักษณ์ อานี *

ตาม “เป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (Sustainable Development Goals: SDGs)” คือ ประมวลเป้าหมายโลกในการสร้างการพัฒนาที่สมดุลกันใน 3 เสาหลัก คือ สังคม เศรษฐกิจ และสิ่งแวดล้อม ที่สมัชชาใหญ่แห่งสหประชาชาติ (United Nations General Assembly) ประกาศขึ้นในปี พ.ศ. 2558 และมีความคาดหวังให้บรรลุเป้าหมายภายในปี พ.ศ. 2573 ซึ่งเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนมีทั้งสิ้น 17 ข้อ โดย “การศึกษาเชิงคุณภาพ” หรือการสร้างหลักประกันว่าทุกคนมีการศึกษาที่มีคุณภาพอย่างครอบคลุมและเท่าเทียม และสนับสนุนโอกาสในการเรียนรู้ตลอดชีวิต (SDG 4: Ensure inclusive and equitable quality education and promote lifelong learning opportunities for all) เป็นกรอบเป้าหมายที่ 4 ทว่าหลักประกันนี้ถูกสั่นคลอนเป็นอย่างมากในช่วง 2 ปีที่ผ่านมา อันเนื่องมาจากวิกฤตการณ์แพร่ระบาดของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 หรือโรคโควิด-19 (COVID-19) ส่งผลกระทบต่อการเรียนการสอนในชั้นเรียนของสถานศึกษาทั่วโลก ดังปรากฏข้อมูลของ UNESCO เกี่ยวกับผลกระทบโควิด–19 ต่อการจัดการศึกษาทั่วโลกพบว่า ณ วันที่ 24 กรกฎาคม พ.ศ. 2563 มีประเทศที่ปิดสถานศึกษาจำนวน 107 ประเทศ มีผู้เรียนในระบบได้รับผลกระทบร้อยละ 60.9 (COVID-19 Impact on education)[1] ประกอบกับกองทุนเพื่อเด็กแห่งสหประชาชาติ หรือยูนิเซฟ (UNICEF) เปิดเผยผลการสำรวจสถานการณ์การศึกษาทั่วโลกล่าสุด พบว่ายังมีเด็กวัยเรียนทั่วโลกมากกว่า 616 ล้านคน ที่ได้รับผลกระทบจากการที่โรงเรียนต้องปิดโรงเรียนตามมาตรการป้องกันการสกัดกั้นการแพร่ระบาดของโควิด-19[2] ซึ่งประเทศไทยเองก็ได้รับผลกระทบจากวิกฤตินี้เช่นเดียวกัน จนมีความจำเป็นต้องปรับเปลี่ยนวิธีการจัดการเรียนการสอนด้วยการนำเทคโนโลยีและนวัตกรรมรูปแบบการศึกษาใหม่ ๆ มาใช้เพิ่มมากขึ้น มีการใช้สื่อที่หลากหลายประเภท (multimedia) ผ่านอุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์และเทคโนโลยีสมัยใหม่ โดยรูปแบบที่นิยมใช้กันคือ การจัดการเรียนการสอนแบบออนไลน์ (online)

การเรียนการสอนแบบออนไลน์นับว่าเป็นประโยชน์แก่นักเรียนนักศึกษาเป็นอย่างมากในช่วงวิกฤตการณ์โรคโควิด-19 เนื่องด้วยทำให้ทั้งผู้เรียนและผู้สอนไม่ต้องเดินทางรวมถึงพบปะกับบุคคลอื่น รวมถึงการลดค่าใช้จ่ายในการเดินทาง ค่าที่พัก รวมถึงค่าอาหารที่ต้องใช้จ่ายในการไปเรียน การเรียนการสอนออนไลน์จึงได้ทำลายข้อจำกัดของสถานที่และเวลาทำให้เกิดการศึกษาเรียนรู้ได้ตามแต่ปรารถนาหากมีระบบอินเทอร์เน็ต (internet)  อย่างไรก็ตาม แม้ว่าการเรียนการสอนแบบออนไลน์จะมีข้อดีดังกล่าวข้างต้น แต่ข้อเสียก็มีไม่น้อยเช่นกัน โดยเฉพาะเมื่อบรรยากาศการเรียนการสอนที่เปลี่ยนแปลงไปจนส่งผลต่อสมาธิในการเรียนของผู้เรียน ค่าใช้จ่ายที่ผู้เรียนและผู้สอนต้องใช้ในการเข้าถึงโปรแกรมออนไลน์ที่จำเป็นในการเรียนการสอน ค่าอินเทอร์เน็ต ค่าใช้จ่ายในการซื้ออุปกรณ์คอมพิวเตอร์ สมาร์ตโฟน หรือแท็บเล็ตที่มีสมรรถณะสูงเพียงพอสำหรับการเรียนการสอน

สำหรับประเทศไทยนั้น ความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาเป็นปัญหาสำคัญมาก่อนเกิดวิกฤตการณ์การแพร่ระบาดโรคโควิด-19 อยู่แล้ว แต่เมื่อหลังการระบาดความเหลื่อมล้ำดังกล่าวกลับเพิ่มมากยิ่งขึ้น เปรียบเปรยราวกับว่า

“โควิด-19 สร้างสะพานสู่โอกาสของเด็กรวยแต่ก็ได้สร้างกำแพงกั้นโอกาสของเด็กจน”

 

ขึ้นมา[3] ความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาคือ ความไม่เท่าเทียมกันของคุณภาพและมาตรฐานของการจัดการศึกษาที่ผู้เรียนได้รับช่วงสถานการณ์ไวรัสโควิด-19 อันมีสาเหตุมาจากสภาพเศรษฐกิจ ปัจจัยภูมิหลังทางสังคมและวัฒนธรรมของผู้เรียน รวมถึงคุณภาพและมาตรฐานที่แตกต่างกันของสถานศึกษาต่าง ๆ และระดับการศึกษาของผู้เรียนแต่ละช่วงชั้น ดังนั้น ในช่วงของการปรับวิถีชีวิตใหม่ที่มีการเรียนการสอนแบบออนไลน์ ความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจและสังคม จึงเป็นผลกระทบโดยตรงต่อผู้เรียนที่มาจากครอบครัวที่มีรายได้น้อยและไม่มีโอกาสในการเข้าถึงเทคโนโลยีสารสนเทศสมัยใหม่ ยิ่งทำให้โอกาสในการสร้างความเสมอภาคทางการศึกษาของเด็กและเยาวชนในสังคมและภูมิภาคลดน้อยลงไปด้วย[4]

สาเหตุสำคัญที่ทำให้เกิดข้อจำกัดในการเข้าถึงเทคโนโลยีของนักเรียนนักศึกษา คือ ฐานะทางเศรษฐกิจของแต่ละครอบครัว โดยเฉพาะครอบครัวที่มีปัญหาทางเศรษฐกิจอยู่แล้ว การระบาดของโควิด-19 นั้นส่งผลให้กิจกรรมในทุก ๆ ด้าน โดยเฉพาะเศรษฐกิจแทบหยุดชะงัก ส่งผลให้เกิดสภาวะเศรษฐกิจตกต่ำ แม้ว่ารัฐบาลจะได้ออกมาตรการต่าง ๆ เพื่อบรรเทาความเดือดร้อนให้แก่ประชาชน อาทิ พักชำระหนี้ของสถาบันการเงินเฉพาะกิจ ประกาศมาตรการลดภาระค่าใช้จ่ายด้านการศึกษาเพื่อบรรเทาผลกระทบด้านค่าใช้จ่ายทางการศึกษาของกระทรวงการอุดมศึกษา วิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม โครงการคนละครึ่ง โครงการ ม.33 เรารักกัน โครงการส่งเสริมและรักษาระดับการจ้างงานในธุรกิจ SMEs โครงการประกันรายได้เกษตรกรผู้ปลูกข้าว เป็นต้น เหล่านี้ส่งผลต่อการลดความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาด้วยเช่นกัน ทว่าก็เป็นเพียงการทุเลาผลกระทบระยะสั้น ๆ เท่านั้น

ในต่างประเทศมีการแก้ไขปัญหาข้อจำกัดของการเข้าถึงเทคโนโลยีสารสนเทศอันจะส่งผลต่อความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาที่น่าสนใจ อาทิ ประเทศสิงคโปร์มีการแจกแท็บเล็ตหรือแล็ปท็อปให้นักเรียนระดับมัธยมศึกษาทุกคนภายในสิ้นปี พ.ศ. 2564 พร้อมทั้งเพิ่มเงินอุดหนุนสำหรับซื้ออุปกรณ์ให้กับนักเรียนทุกคนอีกคนละ 200 ดอลลาร์สิงคโปร์ โดยหากเป็นนักเรียนที่มาจากครอบครัวรายได้ต่ำก็จะได้รับพิจารณาเพิ่มเงินอุดหนุนเพิ่มขึ้น ประเทศเกาหลีใต้ก็มีการแจกอุปกรณ์ดิจิทัล รวมถึงให้เช่าอุปกรณ์โดยไม่คิดค่าใช้จ่ายสำหรับกลุ่มนักเรียนที่ด้อยโอกาส รวมทั้งทำระบบให้นักเรียนสามารถเข้าถึงแพลตฟอร์มสำหรับเข้าสู่การเรียนออนไลน์ได้ โดยไม่คิดค่าอินเทอร์เน็ต เป็นต้น[5]

ส่วนประเทศไทยนั้น จากการศึกษาของคณะกรรมการอิสระเพื่อการปฏิรูปการศึกษา (กอปศ.) ระบุปัญหาการศึกษาในประเทศไทยว่าคุณภาพการศึกษาต่ำ ไม่สามารถสร้างความสามารถในการแข่งขันของประเทศระบบการจัดสรรทรัพยากรในระบบการศึกษาไม่มีประสิทธิภาพ และมีความเหลื่อมล้ำในระบบการศึกษาในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 54 จึงระบุว่าจะแก้ไขปัญหาเหล่านั้นด้วยการจัดตั้งกองทุนหรือองค์กรอิสระ อาทิ กองทุนเพื่อความเสมอภาคทางการศึกษา หรือ กสศ. เพื่อขับเคลื่อนดูแลเด็กที่ขาดแคลนทุนทรัพย์[6]

ในมุมมองของผู้เขียนเห็นว่า ช่องทางหนึ่งที่รัฐสามารถเข้ามาช่วยแก้ไขความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาอันเป็นผลมาจากการเข้าถึงเทคโนโลยีสารสนเทศทางการศึกษาได้ในระยะยาวก็คือ การจัดสรรงบประมาณโดยผ่านกองทุนเพื่อความเสมอภาคทางการศึกษา ภายใต้ พ.ร.บ.กองทุนเพื่อความเสมอภาคทางการศึกษา พ.ศ. 2561 (มาตรา 5, มาตรา 10, มาตรา 23, มาตรา 29) อาทิ ทุนเสมอภาค ซึ่งเป็นโครงการจัดสรรเงินอุดหนุนนักเรียนยากจนพิเศษแบบมีเงื่อนไข (Conditional Cash Transfer: CCT) ที่เริ่มต้นในสถานศึกษาสังกัดสำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน (สพฐ.) ตั้งแต่ภาคเรียนที่ 1 ปีการศึกษา 2561 ทุนดังกล่าวมีเป้าหมายเพื่อ “การจัดสรรเงินอุดหนุนเพื่อไม่ให้มีเด็กคนไหน ถูกทิ้งไว้ข้างหลัง แม้แต่คนเดียว” แต่อย่างไรก็ดี ในทางปฏิบัติการให้เงินอุดหนุนเพียง 3,000 บาท นับว่าน้อยมากเมื่อเปรียบเทียบกับราคาอุปโภคเทคโนโลยีสารสนเทศ นอกจากนี้ทุนดังกล่าวยังกำหนดให้ครอบคลุมเงื่อนไขในการใช้จ่ายเฉพาะค่าใช้จ่ายในการดำรงชีพระหว่างเรียน และค่าใช้จ่ายที่เกี่ยวข้องกับการศึกษา ค่าอาหาร ค่ากิจกรรมการพัฒนานักเรียนทุน จึงทำให้เกิดข้อสงสัยในการตีความว่าสามารถใช้จ่ายอย่างครอบคลุมค่าใช้จ่ายเกี่ยวกับอุปกรณ์เทคโนโลยีประเภทแท็บเล็ต แล็ปท็อป โทรศัพท์มือถือ หรือค่าใช้จ่ายในการเข้าถึงเครือข่ายอินเทอร์เน็ตหรือไม่

แต่ท้ายที่สุดแล้วการจัดสรรงบประมาณของรัฐบาลควรให้ความสำคัญกับการพัฒนานวัตกรรมทางการศึกษาให้ยืดหยุ่นและเหมาะสมกับทั้งการเรียนออนไลน์และเรียนในสถานที่ตั้งสถาบันการศึกษาเป็นอันดับแรก รวมถึงการพัฒนาระบบสาธารณูปโภคและโครงสร้างพื้นฐานสาธารณะเพื่อการศึกษาที่รองรับวิกฤตการณ์ในระยะสั้น แต่ก็ยังสามารถรองรับการเปลี่ยนแปลงและความเสี่ยงที่จะเกิดขึ้นในอนาคต การปรับระบบการศึกษาเรียนรู้ที่เน้นการประยุกต์ใช้ทฤษฎีเพื่อการปฏิบัติงานจริง การปรับกระบวนการเรียนการสอนให้เกิดขึ้นไปได้พร้อม ๆ กับการหารายได้ เพื่อให้ผู้เรียนสามารถสร้างรายได้ไปพร้อม ๆ กับการศึกษา เป็นต้น วิกฤตการณ์โควิด-19 ครั้งนี้ก่อให้เกิดความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาอันเกิดจากข้อจำกัดในการเข้าถึงเทคโนโลยีในยุคหลังโควิด-19 ก็จริง ทว่านั่นก็ไม่ได้หมายความว่าในวิกฤตินั้นจะไม่มีโอกาสเสียเลย เพียงแต่ว่าทุกภาคส่วนต้องช่วยกันวิเคราะห์ วิพากษ์ บูรณาการ เพื่อพลิกวิกฤติของความเหลื่อมล้ำให้เป็นโอกาสในการทลายความเหลื่อมล้ำให้ได้