ความรับผิดทางอาญาของนิติบุคคล และผู้แทน

โดย ศาสตราจารย์ ดร.สุรศักดิ์  ลิขสิทธิ์วัฒนกุล

“นิติบุคคล” เกิดมีขึ้นในประเทศไทยในสมัยรัชกาลที่ 5 โดยแต่เดิมเรียกว่า “บุคคลนิติสมมุติ” ซึ่ง   นิติบุคคลเหล่านี้มีสิทธิและหน้าที่เช่นเดียวกับบุคคลธรรมดาดั่งที่ปัจจุบันบัญญัติไว้อย่างชัดเจนในประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ นิติบุคคลจึงมีความรับผิดในทางแพ่งทั้งหลายเช่นเดียวกับบุคคลธรรมดา แต่ประเด็นปัญหาที่เกิดขึ้นในยุคถัดมาก็คือ แล้วนิติบุคคลจะต้องมีความรับผิดทางอาญาเช่นเดียวกับบุคคลธรรมดาหรือไม่อย่างไร?

หากสำรวจดูกฎหมายไทยแล้วก็ไม่พบบทบัญญัติใด ๆ ที่วางหลักว่านิติบุคคลจะต้องรับผิดทางอาญาอย่างใด หรือไม่พบบทบัญญัติทำนองเดียวกับที่ประมวลกฎหมายอาญา มาตรา 59 วางหลักให้บุคคลธรรมดาจะต้องรับผิดทางอาญาภายใต้หลักเกณฑ์เช่นใด แม้จะมีนักกฎหมายบางท่านอ้างประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา มาตรา 7 วรรคหนึ่ง ที่ว่า

“ในการสอบสวน ไต่สวนมูลฟ้องหรือพิจารณาคดีที่นิติบุคคลเป็นผู้ต้องหาหรือจำเลย ให้ออกหมายเรียกผู้จัดการหรือผู้แทนอื่น ๆ ของนิติบุคคลนั้น ให้ไปยังพนักงานสอบสวนหรือศาล แล้วแต่กรณี”

มาตราดังกล่าวจึงหมายความว่า ต้องมีกฎหมายบัญญัติให้นิติบุคคลต้องรับผิดไว้แล้วเช่น ตามกฎหมายลักษณะอาญา ร.ศ. 127 ได้กำหนดความผิดอันเกี่ยวกับห้างหุ้นส่วนจดทะเบียน ห้างหุ้นส่วนจำกัด บริษัทจำกัด สมาคม และมูลนิธิ (ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของกฎหมายลักษณะอาญา ร.ศ. 127 และได้ถูกยกเลิกไปโดยพระราชบัญญัติให้ใช้ประมวลกฎหมายอาญา พ.ศ. 2499 และปัจจุบันกลายเป็น “พระราชบัญญัติกำหนดความผิดเกี่ยวกับห้างหุ้นส่วนจดทะเบียน ห้างหุ้นส่วนจำกัด บริษัทจำกัด สมาคม และมูลนิธิ พ.ศ. 2499”) จึงจะสามารถดำเนินคดีอาญากับนิติบุคคลได้เป็นต้น และในปัจจุบันนี้ก็มีบทบัญญัติจำนวนหนึ่งที่บัญญัติถึงความรับผิดทางอาญาของนิติบุคคลเช่น พระราชบัญญัติบริษัทมหาชนจำกัด พ.ศ. 2535 มาตรา 200  บัญญัติว่า “บริษัทใดไม่ปฏิบัติตามมาตรา 61 มาตรา 62 วรรคหนึ่ง หรือมาตรา 96 วรรคหนึ่ง ต้องระวางโทษปรับไม่เกินห้าหมื่นบาท” เป็นต้น

แต่ปัญหายังคงอยู่ที่ว่า แล้ว “นิติบุคคล” จะต้องรับผิดภายใต้หลักเกณฑ์เช่นใด ยังไม่มีบทบัญญัติในกฎหมายที่ชัดเจนจนกระทั่งปัจจุบัน

แต่ทางปฏิบัติในกระบวนการยุติธรรมทางอาญา กลับมีการดำเนินคดีโดยการฟ้องร้องนิติบุคคลให้ต้องรับผิดทางอาญาโดยอาศัยหลักที่ว่า “ผู้แทนนิติบุคคล” เป็นผู้ดำเนินการแทนตัวนิติบุคคลซึ่งอาศัยหลักในประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ มาตรา 70 วรรคสองที่ว่า “ความประสงค์ของนิติบุคคลย่อมแสดงออกโดยผู้แทนของนิติบุคคล” เพื่อให้เป็นการกระทำและเจตนาในทางอาญาของนิติบุคคล ดังที่มีคำพิพากษาศาลฎีกาที่ 787-788/2506 วินิจฉัยว่า

“เจตนาของนิติบุคคลย่อมแสดงออกทางผู้แทนของนิติบุคคลเมื่อผู้แทนของนิติบุคคลแสดงเจตนาซึ่งอยู่ในอำนาจหน้าที่ของผู้แทนในทางการของการดำเนินกิจการตามวัตถุที่ประสงค์ของนิติบุคคลเจตนานั้นก็ผูกพันนิติบุคคล และต้องถือว่าเป็นเจตนาของนิติบุคคลนั้นเอง ฉะนั้น นิติบุคคลจึงอาจมีเจตนาอันเป็นองค์ประกอบความผิดในทางอาญาและกระทำความผิดซึ่งผู้กระทำต้องมีเจตนารวมทั้งต้องรับโทษทางอาญาเท่าที่ลักษณะแห่งโทษเปิดช่องให้ลงแก่นิติบุคคลได้ ซึ่งต้องพิจารณาตามลักษณะความผิดพฤติการณ์แห่งการกระทำและอำนาจหน้าที่ของผู้แทนนิติบุคคลประกอบกับวัตถุที่ประสงค์ของนิติบุคคลเป็นราย ๆ ไป

การที่ผู้จัดการห้างหุ้นส่วนสามัญนิติบุคคลเลียนเครื่องหมายการค้าของผู้อื่นโดยกระทำไปในอำนาจหน้าที่ทางการค้าอันเป็นวัตถุที่ประสงค์และเพื่อประโยชน์ในทางการค้าของห้างหุ้นส่วนถือได้ว่าเป็นเจตนาและการกระทำของห้างหุ้นส่วน ฉะนั้น ห้างหุ้นส่วนจึงต้องรับผิดทางอาญาด้วย (ประชุมใหญ่ ครั้งที่ 6/2506)”

นอกจากนั้นศาลฎีกายังเคยวินิจฉัยให้ “นิติบุคคล” ต้องรับผิดในทางอาญาฐานประมาทเป็นเหตุให้ผู้อื่นถึงแก่ความตายตามประมวลกฎหมายอาญา มาตรา 291 อีกด้วยในคดีสยามแก๊สตามคำพิพากษาศาลฎีกาที่ 3446/2537 ซึ่งมีประเด็นทางกฎหมายที่สำคัญ เช่น นิติบุคคลจะ “กระทำโดยประมาท” ได้หรือไม่? ประมวลกฎหมายอาญา มาตรา 291 ซึ่งกำหนดความผิดฐานประมาทเป็นเหตุให้ผู้อื่นถึงแก่ความตายมีระวางโทษ“ทั้งจำคุกและปรับ” แล้วเราจะลงโทษจำคุกนิติบุคคลได้อย่างไร แต่แม้จะมีปัญหาด้านกฎหมาย ศาลฎีกาก็ยังตัดสินลงโทษนิติบุคคลในความผิดฐานเดียวกันแก่นิติบุคคลในคดีซานติก้าตามคำพิพากษาคดีอาญาที่ 8568 - 8566/2558  ทั้งยังให้เหตุผลว่า เมื่อผู้แทนนิติบุคคลประมาทแล้ว ความประมาทนั้นย่อมเป็นประมาทของนิติบุคคลด้วย

สำหรับความรับผิดทางอาญาของ “ผู้แทนนิติบุคคล” ที่เกี่ยวกับความรับผิดทางอาญาของนิติบุคคลแล้วกลับมีกฎหมายจำนวนมากบัญญัติไว้อย่างชัดเจนให้ “ผู้แทนนิติบุคคล” มีความรับผิดทางอาญาร่วมกับตัวนิติบุคคลเช่น พระราชบัญญัติขายตรงและตลาดแบบตรง พ.ศ. 2545 ซึ่งศาลรัฐธรรมนูญได้มีคำวินิจฉัยที่ 12/2555 ว่า มาตรา 54 ขัดต่อรัฐธรรมนูญเพราะบัญญัติไว้ว่า

“ในกรณีที่ผู้กระทำความผิดซึ่งต้องรับโทษตามพระราชบัญญัตินี้เป็นนิติบุคคล ให้กรรมการผู้จัดการ ผู้จัดการ หรือบุคคลใด ซึ่งรับผิดชอบในการดำเนินงานของนิติบุคคลนั้น ต้องรับโทษตามที่กฎหมายกำหนดไว้สำหรับความผิดนั้น ๆ ด้วย เว้นแต่จะพิสูจน์ได้ว่าตนมิได้มีส่วนในการกระทำความผิดของนิติบุคคลนั้น” เป็นต้น

ซึ่งต่อมาได้มีการออก “พระราชบัญญัติแก้ไขเพิ่มเติมบทบัญญัติแห่งกฎหมายที่เกี่ยวกับความรับผิดในทางอาญาของผู้แทนนิติบุคคล พ.ศ. 2560”  เป็นผลให้บุคคลที่อยู่ในฐานะกรรมการผู้จัดการ  ผู้จัดการ  หรือบุคคลใดซึ่งต้องรับผิดชอบในการดำเนินงานของนิติบุคคลภายใต้บทกฎหมายจำนวน 76 ฉบับได้รับการแก้ไขในส่วนของความรับผิดทางอาญาให้ไม่ต้องรับโทษทางอาญาร่วมกับการกระทำความผิดของนิติบุคคลเพียงเพราะสถานะที่ตนดำรงอยู่ในนิติบุคคลนั้นอีกต่อไป 

ปัญหาต่าง ๆ ดังกล่าวนี้ได้มีการยกขึ้นมาศึกษาจนกระทั่งนำไปสู่การมีมติคณะรัฐมนตรีให้มีการกำหนดโทษของนิติบุคคลให้เหมาะสมและแตกต่างโทษของบุคคลธรรมดาในกรณีความผิดเดียวกัน โดยคณะกรรมการกฤษฎีกามอบหมายให้ “คณะกรรมการปรับปรุงประมวลกฎหมายอาญา” ดำเนินการเป็นผลให้มีการเสนอปรับปรุงบทบัญญัติต่าง ๆ ในประมวลกฎหมายอาญาเป็น “ร่าง” ดังนี้

“มาตรา 18/1  โทษสำหรับลงแก่ผู้กระทำความผิดที่เป็นนิติบุคคล ได้แก่ ปรับและริบทรัพย์สิน

หากไม่มีบทบัญญัติกำหนดโทษสำหรับนิติบุคคลไว้โดยเฉพาะ ให้ลงโทษนิติบุคคลนั้นโดยใช้หลักเกณฑ์ดังต่อไปนี้

(1) ในกรณีความผิดที่มีแต่โทษจำคุกหรือประหารชีวิต ให้เปลี่ยนโทษจำคุกหรือประหารชีวิตเป็นโทษปรับไม่เกินห้าล้านบาท

(2) ในกรณีความผิดที่มีโทษปรับ ไม่ว่าจะมีโทษจำคุกหรือไม่ก็ตาม ให้ปรับได้สถานเดียวโดยไม่เกินห้าเท่าของระวางโทษปรับที่บัญญัติไว้สำหรับความผิดนั้น

มาตรา 18/2  เมื่อศาลพิพากษาลงโทษนิติบุคคลตามมาตรา 18/1 วรรคสอง และศาลได้คำนึงถึงความร้ายแรงแห่งพฤติการณ์และการกระทำของนิติบุคคลนั้น ไม่ว่าจะมีคำขอ หรือไม่ ศาลอาจมีคำสั่งอย่างหนึ่งอย่างใดตามควรแก่กรณีดังต่อไปนี้ได้

(1)  ให้เลิกนิติบุคคลสำหรับความผิดซึ่งมีระวางโทษจำคุกตั้งแต่ห้าปีขึ้นไป

(2)  ปิดสถานประกอบการซึ่งใช้กระทำความผิดเป็นระยะเวลาไม่เกินห้าปีหรือเป็นการถาวร

(3)  ห้ามระดมทุนจากประชาชนทั่วไปเป็นระยะเวลาไม่เกินห้าปีหรือเป็นการถาวร

(4)  ห้ามเข้าประมูลงานหรือรับสัมปทานของรัฐหรือเข้าเป็นคู่สัญญากับรัฐเป็นระยะเวลาไม่เกินห้าปีหรือเป็นการถาวร

(5) ให้ประกาศหรือเผยแพร่คำพิพากษาทั้งหมดหรือบางส่วนในหนังสือพิมพ์รายวันภาษาไทยที่จัดพิมพ์จำหน่ายเป็นการทั่วไปหรือในท้องที่อันเป็นที่ตั้งสำนักงานใหญ่ของนิติบุคคลนั้น หรือในสื่ออิเล็กทรอนิกส์ หรือวิธีการอื่นใดเพื่อให้สาธารณชนทราบมีกำหนดเวลาติดต่อกันไม่น้อยกว่า สามวัน โดยให้นิติบุคคลนั้นเป็นผู้รับผิดชอบค่าใช้จ่ายก็ได้

(6) ห้ามประกอบกิจกรรมที่เกี่ยวข้องกับความผิดที่ได้กระทำไม่ว่าทางตรง หรือทางอ้อมเป็นระยะเวลาไม่เกินห้าปีหรือเป็นการถาวรเมื่อศาลมีคำสั่งประการใดตามวรรคหนึ่ง ให้ศาลแจ้งคำสั่งไปยังหน่วยงาน หรือเจ้าหน้าที่ที่มีอำนาจหน้าที่ตามกฎหมายว่าด้วยการนั้นเพื่อปฏิบัติตามคำสั่งศาลดังกล่าว

มาตรา 59/1 นิติบุคคลต้องรับผิดทางอาญาต่อเมื่อผู้แทนของนิติบุคคลหรือผู้มีอำนาจทำการแทน
นิติบุคคลได้กระทำการภายในขอบวัตถุประสงค์ ตามอำนาจหน้าที่ และเพื่อประโยชน์ของนิติบุคคลนั้น

นิติบุคคลซึ่งเป็นราชการส่วนกลาง ราชการส่วนภูมิภาค ราชการส่วนท้องถิ่น องค์การมหาชน หรือหน่วยงานอื่นของรัฐไม่ว่าในรูปแบบอื่นใด แต่ไม่รวมรัฐวิสาหกิจ ไม่ต้องรับผิดทางอาญา เว้นแต่มีกฎหมายบัญญัติไว้เป็นอย่างอื่น

นิติบุคคลจะต้องรับผิดทางอาญาหรือไม่ ไม่ทำให้บุคคลซึ่งกระทำความผิดหรือร่วมกระทำความผิดกับนิติบุคคลนั้นพ้นความรับผิด

มาตรา 196/1 นิติบุคคลใดฝ่าฝืนหรือไม่ปฏิบัติตามคำสั่งของศาลซึ่งสั่งไว้ในคำพิพากษาตามมาตรา 18/2 ต้องระวางโทษปรับตั้งแต่ห้าหมื่นบาทถึงสามแสนบาท

ถ้าการกระทำความผิดตามวรรคหนึ่ง นิติบุคคลที่กระทำความผิดได้รับหรือพึงได้รับผลประโยชน์จากการฝ่าฝืนหรือไม่ปฏิบัติตามคำสั่งของศาลนั้น ให้ปรับไม่เกินสองเท่าของผลประโยชน์ที่นิติบุคคลได้รับหรือพึงได้รับไว้ ทั้งนี้ ให้ปรับไม่ต่ำกว่าโทษขั้นต่ำตามที่บัญญัติไว้ในวรรคหนึ่ง

ในกรณีที่การกระทำความผิดตามวรรคหนึ่งของนิติบุคคลเกิดจากการสั่งการ หรือการกระทำของกรรมการ หรือผู้จัดการ หรือบุคคลใดซึ่งรับผิดชอบในการดำเนินงานของนิติบุคคลนั้น หรือในกรณีที่บุคคลดังกล่าวมีหน้าที่ต้องสั่งการหรือกระทำการและละเว้นไม่สั่งการหรือไม่กระทำการ จนเป็นเหตุให้นิติบุคคลนั้นกระทำความผิด ผู้นั้นต้องระวางโทษจำคุกไม่เกินหนึ่งปี หรือปรับไม่เกินสามแสนบาท หรือทั้งจำทั้งปรับ”

ปัญหาความรับผิดทางอาญาของ “นิติบุคคล และผู้แทน” จะพัฒนาไปทางใดคงต้องติดตามกันต่อไป