เมื่อเสียงโทรศัพท์ดังขึ้นเป็นระยะ ๆ ในสำนักงานที่เงียบมากมีเจ้าหน้าที่มาทำงานเพียงร้อยละ 10 เพราะที่เหลือถูกคำสั่งให้ work from home เพื่อตัดวงจรการแพร่ระบาดของเชื้อโควิด-19 ระลอกที่ 3  ผู้เขียนได้ช่วยตอบคำถามที่ผู้รับโทรศัพท์ส่งต่อมาให้ ซึ่งประเด็นคำถามก็จะซ้ำ ๆ กัน ถามถึงแนวทางการปฏิบัติตามกฎหมายเกี่ยวกับมลพิษโรงงาน แต่มีความแตกต่างในรายละเอียด เช่น การเก็บตัวอย่างมลพิษ ค่ามาตรฐานน้ำทิ้ง การปฏิบัติตามกฎหมายดินและน้ำใต้ดินภายในโรงงาน ค่ามาตรฐานสิ่งเจือปนในอากาศที่ระบายออกจากโรงงานซึ่งกำหนดเป็นมาตรฐานทั่วไป มาตรฐานเฉพาะประเภทอุตสาหกรรมและมาตรฐานตามเชื้อเพลิงที่ใช้ การวิเคราะห์กลิ่นด้วยการดม(sensory test) เสียงรบกวน กากอุตสาหกรรมที่เป็นของเหลววิเคราะห์ STLC ด้วยวิธีใด เรื่องการขึ้นทะเบียนห้องปฏิบัติการวิเคราะห์เอกชน เรื่องบุคลากรสิ่งแวดล้อมประจำโรงงาน การรายงานชนิดและปริมาณสารมลพิษ (รว.1-3) ระบบตรวจวัดมลพิษระยะไกล (OPMs/CEMs) ล้วนเกี่ยวกับการควบคุมมลพิษโรงงานทั้งสิ้น

แผนผังที่ 1 : การทำงานของกรมโรงงานอุตสาหกรรม

และสายโทรศัพท์ที่จะเล่าให้ฟังเป็นกรณีตัวอย่าง ซึ่งผู้ถามให้ข้อมูลว่า “หนูเพิ่งเรียนจบใหม่ ๆ และเข้ามาทำงานโรงงานนี้ได้ 3 วันค่ะ คนเก่าที่ทำหน้าที่ด้านสิ่งแวดล้อมเขาลาออกแล้ว ไม่ทราบว่าหนูต้องทำตามกฎหมายเกี่ยวกับมลพิษโรงงานอะไรบ้าง” เป็นคำถามที่ทำให้ผู้เขียนอึ้งไปสักพัก จึงให้ข้อมูลผู้ถามว่าพระราชบัญญัติโรงงาน (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2562 มีการปรับนิยามคำว่า “โรงงาน” มาเป็น “อาคาร สถานที่ หรือยานพาหนะที่ใช้เครื่องจักรมีกำลังรวมตั้งแต่ห้าสิบแรงม้าหรือกำลังเทียบเท่าตั้งแต่ห้าสิบแรงม้าขึ้นไป หรือใช้คนงานตั้งแต่ห้าสิบคนขึ้นไปไม่ว่าจะใช้เครื่องจักรหรือไม่ก็ตาม สำหรับทำ ผลิต ประกอบ บรรจุ ซ่อม ซ่อมบำรุง ทดสอบ ปรับปรุง แปรสภาพ” (จากเดิมกำลังเครื่องจักรตั้งแต่ 5 แรงม้าหรือคนงานตั้งแต่ 7 คนขึ้นไป) ทำให้สถานประกอบการเดิมจำนวนหลายหมื่นรายที่เคยเป็นโรงงานจะไม่เข้าข่ายเป็นโรงงานตามกฎหมายว่าด้วยโรงงานในปัจจุบัน แต่ยังคงเป็นสถานประกอบการภายใต้การกำกับดูแลของหน่วยงานส่วนท้องถิ่นตามพระราชบัญญัติส่งเสริมและรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อม พ.ศ. 2535 และพระราชบัญญัติการสาธารณสุข พ.ศ. 2535 ต่อไป  ซึ่งก็สอดคล้องกับพระราชบัญญัติโรงงาน (ฉบับที่ 3) พ.ศ. 2562 กระจายอำนาจให้องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นเป็นพนักงานเจ้าหน้าที่ซึ่งมีอำนาจหน้าที่เกี่ยวกับโรงงานจำพวกที่ 1 และโรงงานจำพวกที่ 2 เช่นกัน

ผู้เขียนแนะนำให้ผู้ถามรวบรวมข้อมูลสำคัญอันเป็นเงื่อนไขที่กฎหมายใช้กำหนดวิธีการจัดการมลพิษโรงงาน ได้แก่ การประกอบกิจการโรงงาน ประเภทหรือลำดับที่โรงงาน กำลังการผลิต (ตันต่อวัน) ความสกปรกของน้ำเสียขาเข้าระบบบำบัด BOD Load of Influent (กิโลกรัมต่อวัน) ปริมาณน้ำทิ้งที่ระบายออกจากโรงงาน (ลูกบาศก์เมตรต่อวัน) จากนั้นสามารถเข้าไปศึกษาข้อกฎหมายที่เกี่ยวข้องกับมลพิษโรงงานในเว็บไซต์ www.diw.go.th เลือกกฎหมายที่เกี่ยวข้องเลือก “พ.ร.บ.โรงงาน” เลือก “สิ่งแวดล้อม” แล้วเข้าไปดูรายละเอียดทีละด้าน ได้แก่ ด้านน้ำ ด้านอากาศ ด้านกากอุตสาหกรรม หรือด้านบุคลากรและอื่น ๆ

ในที่นี้ผู้เขียนเลือกหัวข้อที่จะอธิบายตัวอย่างการพิจารณากฎหมายที่เกี่ยวข้องกับมลพิษน้ำตามพระราชบัญญัติโรงงาน พ.ศ. 2535 และที่แก้ไขเพิ่มเติม จำนวน 4 ฉบับ (ตารางค่ามาตรฐานตาม QR code ที่แนบท้ายบทความนี้ และตามแผนผัง ดังต่อไปนี้

แผนผังที่ 2 : กฎหมายเกี่ยวข้องกับมาตรฐานน้ำทิ้งที่ระบายออกนอกจากโรงงาน

1. ประกาศกระทรวงอุตสาหกรรม เรื่อง กำหนดมาตรฐานควบคุมการระบายน้ำทิ้งจากโรงงาน พ.ศ. 2560 กำหนดค่ามาตรฐานน้ำทิ้งที่ระบายออกจากโรงงานทั่วไปกำหนดวิธีวิเคราะห์ทดสอบ กำหนดจุดเก็บตัวอย่าง (ให้เก็บในจุดระบายทิ้งออกจากโรงงาน ไม่ว่าจะมีจุดเดียวหรือหลายจุดก็ตาม หรือจุดอื่นที่สามารถใช้เป็นตัวแทนของน้ำทิ้งที่ระบายออกจากโรงงาน กรณีมีการระบายน้ำทิ้งหลายจุดให้เก็บทุกจุด) ให้ใช้วิธีการเก็บตัวอย่างน้ำแบบจ้วง(Grab Sample) ซึ่งมีข้อสังเกตใน ข้อ 9 “การกำหนดค่ามาตรฐานน้ำทิ้งให้แตกต่างไปจากข้อ 5 สำหรับโรงงานประเภทหรือชนิดใดเป็นการเฉพาะให้เป็นไปตามประกาศกรมโรงงานอุตสาหกรรม” และสิ่งสำคัญที่กำหนดในข้อ 10 “ให้ประกาศกรมโรงงานอุตสาหกรรม (พ.ศ. 2539) เรื่อง กำหนดคุณลักษณะน้ำทิ้ง ที่ระบายออกนอกโรงงานให้มีค่าแตกต่างจากที่กำหนดไว้ในประกาศกระทรวงอุตสาหกรรม ฉบับที่ 2 (พ.ศ. 2539) เรื่อง กำหนดคุณลักษณะของน้ำทิ้งที่ระบายออกจากโรงงาน ลงวันที่ 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2540 ยังคงบังคับใช้ได้ต่อไปจนกว่าจะได้มีการยกเลิก”

2. ประกาศกรมโรงงานอุตสาหกรรม (พ.ศ. 2539) เรื่อง กำหนดคุณลักษณะน้ำทิ้ง ที่ระบายออกนอกโรงงานให้มีค่าแตกต่างจากที่กำหนดไว้ในประกาศกระทรวงอุตสาหกรรม ฉบับที่ 2 (พ.ศ. 2539) เรื่อง กำหนดคุณลักษณะของน้ำทิ้งที่ระบายออกจากโรงงาน ลงวันที่ 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2540

3. ประกาศกรมโรงงานอุตสาหกรรม เรื่อง กำหนดมาตรฐานควบคุมการระบายน้ำทิ้งจากโรงงานผลิตเยื่อและโรงงานผลิตกระดาษ พ.ศ. 2561 ซึ่งเป็นประกาศที่อาศัยอำนาจตามข้อ 9 แห่งประกาศกระทรวงอุตสาหกรรมเรื่อง กำหนดมาตรฐานควบคุมการระบายน้ำทิ้งจากโรงงาน พ.ศ. 2560 กำหนดคุณลักษณะน้ำทิ้งที่แตกต่างจากค่ามาตรฐานน้ำทิ้งทั่วไปเพื่อใช้สำหรับโรงงานลำดับที่ 38 (1)(2) และโรงงานบำบัดน้ำเสียรวม (101) ซึ่งรับน้ำเสียเฉพาะจากโรงงานผลิตเยื่อ หรือโรงงานผลิตกระดาษ หรือทั้งสองโรงงานโดยกำหนดค่ามาตรฐานเฉพาะจำนวน 5 รายการ ได้แก่ สี (Color), ของแข็งแขวนลอยทั้งหมด (Total Suspended Solids), บีโอดี (Biochemical Oxygen Demand), ซีโอดี (Chemical Oxygen Demand) และทีเคเอ็น (Total Kjeldahl Nitrogen)

4. ประกาศกระทรวงอุตสาหกรรม เรื่อง กำหนดมาตรฐานควบคุมการระบายน้ำทิ้งจากโรงงานที่ประกอบกิจการเกี่ยวกับการฟอก ขัด หรือเคลือบสีหนังสัตว์ พ.ศ. 2561 เป็นประกาศเฉพาะสำหรับโรงงานลำดับที่ 29
โรงงานหมัก ชำแหละ อบ ป่นหรือบด ฟอก ขัดและแต่ง แต่งสำเร็จ อัดให้เป็นลายนูน หรือเคลือบสีหนังสัตว์ รวมถึงโรงงานปรับคุณภาพของเสียรวม (Central Waste Treatment Plant) ในประเภทหรือชนิดของโรงงานลำดับที่ 101  ที่รับน้ำเสียเฉพาะจากโรงงานในประเภทหรือชนิดของโรงงานลำดับที่ 29 ดังกล่าวข้างต้นด้วย และที่มีข้อสังเกตในข้อ 4 ของประกาศนี้ “ห้ามมิให้นำความในประกาศกระทรวงอุตสาหกรรม เรื่อง กำหนดมาตรฐานควบคุม การระบายน้ำทิ้งจากโรงงาน พ.ศ. 2560 มาใช้บังคับกับโรงงานตามประกาศนี้” และข้อสังเกตประกาศฉบับนี้มีการกำหนดค่ามาตรฐานฟอสฟอรัสทั้งหมด (Total Phosphorus) และค่ามาตรฐานโครเมียมทั้งหมด (Total Chromium) ซึ่งไม่มีกำหนดไว้ในประกาศกระทรวงอุตสาหกรรม เรื่อง กำหนดมาตรฐานควบคุมการระบายน้ำทิ้งจากโรงงาน พ.ศ. 2560นอกจากการพิจารณาค่ามาตรฐานน้ำทิ้งแล้วโรงงานที่มีปริมาณน้ำเสียขาเข้าระบบบำบัดมีค่า BOD Load of Influent มากกว่าหรือเท่ากับ 4,000 กิโลกรัมต่อวัน หรือปริมาณน้ำทิ้งที่ระบายออกจากโรงงานมากกว่า 500 ลูกบาศก์เมตรต่อวัน ต้องติดตั้งเครื่องมือหรือเครื่องอุปกรณ์พิเศษ BOD/COD online ตามกฎกระทรวงฉบับที่ 2 พ.ศ. 2535 และแก้ไขเพิ่มเติมตามกฎกระทรวง ฉบับที่ 11 พ.ศ. 2539 และตามประกาศกระทรวงอุตสาหกรรม เรื่อง กำหนดให้โรงงานที่ต้องมีระบบบำบัดน้ำเสียตั้งติดตั้งเครื่องมือหรือเครื่องอุปกรณ์พิเศษ เพิ่มเติม พ.ศ. 2547 และฉบับที่ 2 พ.ศ. 2548 (ยกเว้นโรงงานที่ไม่มีการระบายน้ำทิ้งออกจากโรงงานและโรงงานที่มีการนำน้ำทิ้งไปบำบัดที่โรงงานปรับคุณภาพของเสียรวม (Central Waste Treatment Plant) ไม่ต้องติดตั้งเครื่องมือตามประกาศนี้) โดยให้เชื่อมโยงผลการตรวจวัดมาที่กรมโรงงานอุตสาหกรรม และมีการตรวจสอบค่าความคลาดเคลื่อนของเครื่องตรวจวัดบีโอดีหรือซีโอดี ให้เป็นไปตามประกาศกรมโรงงานอุตสาหกรรม เรื่อง กำหนดหลักเกณฑ์ การให้ความเห็นชอบ โรงงานที่ต้องมีระบบบำบัดน้ำเสียต้องติดตั้งเครื่องมือหรือเครื่องอุปกรณ์พิเศษ เพิ่มเติม พ.ศ. 2550 อีกด้วย

แผนผังที่ 3 : กฎหมายเกี่ยวข้องกับการจัดทำรายงานชนิดและปริมาณสารมลพิษที่ระบายออกจากโรงงาน
และการติดตั้งเครื่องมือและเครื่องอุปกรณ์พิเศษ

นอกจากนี้ โรงงานที่มีน้ำเสียปนเปื้อนสารอินทรีย์ โรงงานที่มีปริมาณน้ำเสียก่อนเข้าระบบบำบัด ตั้งแต่ 500 ลูกบาศก์เมตรต่อวันขึ้นไป (ยกเว้นน้ำหล่อเย็น) หรือโรงงานที่มีปริมาณความสกปรกในรูปบีโอดีก่อนเข้าระบบบำบัด (BOD Load of Influent) ตั้งแต่ 100 กิโลกรัม และโรงงานที่กำหนดอีกจำนวน 18 ประเภท ต้องมีบุคลากรสิ่งแวดล้อมประจำโรงงาน ตามประกาศกระทรวงอุตสาหกรรม เรื่อง การกำหนดชนิดและขนาดของโรงงาน กำหนดวิธีการควบคุมการปล่อยของเสีย มลพิษ หรือสิ่งใด ๆ ที่มีผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม กำหนดคุณสมบัติของผู้ควบคุมดูแล ผู้ปฏิบัติงานประจำ และหลักเกณฑ์การขึ้นทะเบียน ผู้ควบคุมดูแล สำหรับระบบป้องกันสิ่งแวดล้อมเป็นพิษ พ.ศ. 2545 และ(ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2554

กรณีโรงงานที่มีบุคลากรสิ่งแวดล้อมประจำโรงงานและโรงงานประกอบกิจการอีก 5 รายการที่กำหนด ยกตัวอย่างเช่น โรงงานเกี่ยวกับการทำกระดาษ กระดาษแข็งหรือกระดาษที่ใช้ในการก่อสร้าง ชนิดที่ทำจากเส้นใยหรือแผ่นกระดาษไฟเบอร์ที่มีกำลังการผลิตตั้งแต่ 50 ตันต่อวันขึ้นไป ยังมีหน้าที่ต้องรายงานมลพิษน้ำและรายงานมลพิษอากาศตามประกาศกรมโรงงานอุตสาหกรรม เรื่อง การจัดทำรายงานชนิดและปริมาณสารมลพิษที่ระบายออกจากโรงงาน พ.ศ. 2558

จากตัวอย่างด้านน้ำข้างต้นแสดงให้เห็นว่า กำลังการผลิต ชนิดและปริมาณสารมลพิษขาเข้าระบบบำบัดหรือปริมาตรที่ระบายออกนอกโรงงานเป็นตัวกำหนดว่าโรงงานเข้าข่ายต้องปฏิบัติตามกฎหมายเกี่ยวกับมลพิษโรงงานด้านใด ฉบับใดบ้างและหากปฏิบัติไม่เป็นไปตามมาตรฐานกำหนด พนักงานเจ้าหน้าที่มีอำนาจสั่งการตามมาตรา 37 แห่งพระราชบัญญัติโรงงาน พ.ศ. 2535 ให้มีการปรับปรุงแก้ไขให้ถูกต้องรวมถึงอาจมีการดำเนินคดีตามที่กฎหมายกำหนดด้วย

ปัจจุบัน “การบังคับใช้กฎหมาย” เป็นเพียงส่วนหนึ่งของระบบการจัดการสิ่งแวดล้อมของประเทศไทยซึ่งมีการพัฒนาทั้งทางเศรษฐกิจ สังคมและเทคโนโลยี โดยเปลี่ยนแปลงจากยุคก่อนปี พ.ศ. 2540 ที่มีการควบคุมมลพิษโรงงานที่ปลายท่อ (End of pipe) ต่อมาหลัง พ.ศ. 2540-2551  มีการส่งเสริมการใช้เทคโนโลยีการผลิตสะอาด (Cleaner Technology) ส่งเสริม 3R's คือ Reduce Reuse Recycle เพื่อลดการใช้ทรัพยากร ลดการเกิดของเสีย นำระบบการจัดการสิ่งแวดล้อม ISO 14000 มาเป็นเครื่องมือ พร้อมกับสร้างระบบตรวจติดตามด้านสิ่งแวดล้อมด้วยตนเอง(Self-Monitoring) ด้วยการติดตั้งเครื่องตรวจวัดมลพิษต่อเนื่อง Online Monitoring ระยะไกล การมีบุคลากรสิ่งแวดล้อมประจำโรงงานตามที่กล่าวมาแล้วข้างต้น และจากสภาพสังคมที่มีการขยายตัวของชุมชนและโรงงานอุตสาหกรรมมาอยู่ใกล้ชิดในพื้นที่เดียวกัน จึงมีการส่งเสริมความรับผิดชอบต่อสังคม (CSR) มีการนำหลักอุตสาหกรรมสีเขียว (Green Industry) มาใช้และเน้นพัฒนาสู่เมืองอุตสาหกรรมเชิงนิเวศน์ (Eco City- Eco town) ซึ่งมีการพัฒนาเศรษฐกิจอุตสาหกรรมควบคู่กับเศรษฐกิจท้องถิ่น โดยมีระบบการบริหารจัดการ 5 มิติ ได้แก่ ด้านกายภาพ เศรษฐกิจ สังคม สิ่งแวดล้อม และการบริหารจัดการเป็นเมืองที่น่าอยู่และมีเป้าหมายที่จะพัฒนาเศรษฐกิจต่อไป
แบบองค์รวม BCG model ได้แก่ เศรษฐกิจชีวภาพ (Bioeconomy)  มุ่งเน้นการใช้ทรัพยากรชีวภาพเพื่อสร้างมูลค่าเพิ่ม เน้นการพัฒนาเป็นผลิตภัณฑ์มูลค่าสูง เชื่อมโยงกับเศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy) คำนึงถึงการนำวัสดุต่าง ๆ กลับมาใช้ประโยชน์ภายใต้เศรษฐกิจสีเขียว (Green Economy) โดยมีเป้าหมายเป็นเมืองน่าอยู่คู่อุตสาหกรรม เพื่อนำไปสู่ประเทศที่มีความมั่นคง มั่งคั่ง และยั่งยืน ตามยุทธศาสตร์ของชาติต่อไป

ผู้เขียนอธิบายให้ผู้ฟังรวมถึงท่านผู้อ่านที่ได้ติดตามมาถึงช่วงสุดท้ายนี้ให้เห็นภาพการใช้กฎหมายและระบบการจัดการสิ่งแวดล้อมโรงงานซึ่งปัจจุบันให้ความสำคัญกับการมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วนเพื่อรักษาสิทธิของประชาชนและสภาพแวดล้อมของชุมชน อย่างไรก็ตาม ยังคงมีผู้ประกอบการส่วนน้อยที่ยังคงไร้สำนึกเห็นแต่ประโยชน์ส่วนตนได้สร้างความเสียหายต่อประชาชนและสิ่งแวดล้อมในวงกว้าง จนนำมาซึ่งการฟ้องศาลเรียกค่าเสียหายทางแพ่งเพื่อให้โรงงานชดใช้ เยียวยา และฟื้นฟูสภาพแวดล้อมให้กลับคืนสู่ธรรมชาติดังเดิม แต่ผู้เขียนขอย้ำว่ากรณีเช่นนี้เป็นเพียงส่วนน้อย ในขณะที่ผู้ประกอบการโรงงานจำนวนกว่าเจ็ดหมื่นโรงงานพยายามปฏิบัติตามกฎหมายดังที่ผู้เขียนได้นำมาเป็นตัวอย่างในกรณีมีผู้สอบถามข้อมูลทางโทรศัพท์ข้างต้นว่าต้องทำตามกฎหมายเกี่ยวกับมลพิษโรงงานอะไรบ้างผู้ประกอบการและพนักงานเจ้าหน้าที่มีความรู้ ความเข้าใจกฎหมายอย่างถูกต้อง นำไปสู่การปฏิบัติที่ถูกต้อง เหมาะสม เสมอภาคและเท่าเทียม

สามารถดูตารางค่ามาตรฐานน้ำทิ้ง ได้ที่